Vliegtuigen boven Groningen en het verzet
De Pilotenweg in Harkstede
In Harkstede is een straat genoemd naar een gebeurtenis in december 1944; de Pilotenweg. Waar deze straat naar genoemd is lees je o.a. in dit artikel. Het is ruim 75 jaar geleden dat Midden-Groningen is bevrijd. Dit artikel gaat over inwoners van de gemeente Midden-Groningen over wat in hun achtertuin is gebeurd tijdens de Tweede Wereldoorlog. Deze verhalen zijn veelal verbonden aan plekken die hier aan doen herinneren; plekken waar in of vlak na de oorlog iets bijzonders is gebeurd. Dit lijkt misschien ver weg, maar de recente ontwikkelingen in Oost-Europa maken eens te meer duidelijk dat de oorlog helaas nog steeds dichtbij blijft. Nader onderzoek heeft opgeleverd dat tijdens de Tweede Wereldoorlog 55 miljoen mensen zijn overleden. Opdat wij niet vergeten.
Let op:
- Als je met je muis over bepaalde foto's of afbeeldingen gaat staan, verschijnt een (korte) beschrijving daarvan.
- Je ziet soms ook een handje. Klik je dan op de linkermuisknop, dat wordt de foto/afbeelding getoond in een nieuw venster/tabblad.
- Klik nogmaals met je linkermuisknop en de foto/afbeelding wordt vergroot.
- Met de schuifbalken kun je door de foto/afbeelding scrollen.
- Klik op het kruisje rechtsboven in het venster/tabblad dan wordt deze weer gesloten.
Het is 11 december 1943. James Clifton King is dan nog maar negentien jaar jong. Voor het eerst zullen ze we bij daglicht over Duitsland vliegen. Maar deze keer keerden ze niet terug naar de basis.
Het is een mooie, heldere winterdag als het vliegtuig van de Amerikaanse sergeant James Clifton King jr. en zijn bemanning neerstort bij Harkstede. Hij is aan boord als zijluikschutter en kan zijn crash gelukkig nog wel navertellen. Het gebeurt rond het middaguur. Ze worden meerdere keren geraakt door de Duitsers. King jr. vertelt zijn verhaal in 2012 in de korte film 'Stranger from the Sky' van documentairemaker Jaap van Hoewijk. Op dat moment is hij het enige nog levende bemanningslid van de vlucht. De rechtervleugel staat in brand en ook de brandstoftank wordt geraakt. Ze moeten eruit springen met een parachute en komen samen met het vliegtuig neer achter de kerk.
Vliegende forten boven Groningen
In 1943 stort bij Harkstede een zware Amerikaanse bommenwerper neer. A.A. Jansen, Kamerlingh Onnesstraat 9 te Groningen, die als jongen van 14 jaar enkele leden, van de afgesprongen bemanning aan hun parachutes in de lucht boven de stad heeft zien hangen, is geïntrigeerd door de vraag: "Wie waren deze mannen" en "Wat gebeurde er op die vlucht die hun laatste was?" Hij besluit een poging te doen het mysterie vele jaren na het einde van de Tweede Wereldoorlog op te lossen. Beetje bij beetje druppelen, ook uit Amerika, de gegevens binnen. Gegevens over de route, die de aanvalsmacht heeft genomen, de naam van de vliegtuigcommandant, dan het adres van deze, en eindelijk zeer uitgebreid antwoord met foto's van deze in antwoord op geschreven brief. Eindelijk is het geval rond. Eén van de vele.
Video: een B17, een vliegend fort, maakt een noodlanding in Groenekan.
Vergeet niet het geluid aan te zetten.
Tijd: 28:51 minuten.
Klik op [ ] om de video beeldvullend te maken.
Een jarenlang speuren en zoeken wordt met succes bekroond. 'Grote Vrienden', zoals de Vliegende Forten en de Liberators door de Amerikanen worden genoemd. Vroeg in de morgen van de 11e december 1943 verzamelen zich boven Engeland meer dan 500 bommenwerpers. 'De Grote Vrienden ontmoeten elkaar onder en boven de wolken, glijden in formaties, orde uit schijnbare wanorde creërend. Elementen, flights, squadrons, groups en wings nemen hun posities in. Tot 'boxes' — nauwkeurig vastgestelde formaties — verzameld zwenkt de armada majestueus met donderend geluid in de richting van Duitsland. Deze inleidende zinnen zijn afkomstig uit het uitstekende boek 'Thunderbolt' van Robert S. Johnson. Die dag maakt Johnson deel uit van de Amerikaanse luchtstrijdkrachten die opdracht hebben een aanval uit te voeren op het havencomplex van Emden, aan de kust van de Dollard. Hij vliegt een escortemissie met de U.S. 56th Fighter Group, passend 'Zemke's Wolf Pack' genoemd, naar de commandant, kolonel Hubert ('Hub') Zemke. Er zijn in totaal 388 jagers om de zware; bommenwerpers, de 'Grote Vrienden', te beschermen. Aangezien Emden geen ver doel is, zullen de jagers de bommenwerpers voortdurend begeleiden. Een laag donkere stratuswolken hangt boven het Engelse, landschap op 1500 meter, als de 'Thunderbolts' langzaam naar de onderkant ervan opklimmen.
Zo vliegt één van de grootste luchtvloten die tot die datum voor een aanval op Nazi-Duitsland is ingezet, over de Noordzee, die zich als een vlakke plaat staal ver onder de buiken van de bommenwerpers en de jagers uitstrekt. Af en toe slaat een zonnestraal vuur uit een cockpitkap of een geschutskoepel als één van de minuscuul kleine vliegtuigen in de immense onwerkelijke wereld van de substratosfeer een kleine beweging maakt. Boven de wolken is de hemel helderblauw; beneden begint de bewolking te breken.
Vliegende Forten van de 390ste Bomb. Group laten hun sporen aan de hemel achter. Strepen in de substratosfeer geven de bommenwerpers het uiterlijk van monsters van Mars. De gebogen opwaarts wijzende condens strepen zijn afkomstig van de Amerikaanse escortejagers.
Het toestel met de bijnaam 'Vliegend Fort', heeft 2 tot 5 ton bommen aan boord en geschut aan de boven- en onderzijde van het vliegtuig.
De strijd is hevig. Amerikaanse krantenkoppen melden: "Bij aanval op Emden 138 Nazivliegtuigen neergehaald. Amerikaanse Vliegende Forten en Liberators en escorterende Lightning en Thunderbolt jagers vielen vandaag de Duitse Noordzeehaven bij daglicht aan en schoten bij het uitvoeren van hun opdracht 138 Duitse vliegtuigen neer, daarbij een grote overwinning behalend in één van de hevigste luchtslagen van de oorlog". De kroniekschrijver van de 390ste Bomb. Group, die de aanval leidt, meldt dat, als de eerste twee 'boxes' van de 3de Bomb. Division de kust in zicht krijgen, ze worden aangevallen door zes tweemotorige vliegtuigen, die uit de zon op hen neerduiken en zich op het 'lead ship' (het voorste vliegtuig van de eerste aanvalsgolf, tevens commandovliegtuig) concentreren. Het is een frontale aanval die het 'lead ship' buiten gevecht stelt en door het voorste squadron heen jaagt. Voordat de Plaatsvervangend Leider de formatie kan herstellen werpen zich; nog 30 éénmotorige jagers in de strijd, die 4 andere Forten neerschieten. Het 'lead ship' (zeer waarschijnlijk het Vliegend Fort 'Six Nights in Telergma',- bestuurd door de kapitein Hiram C. Skogmo uit Milwaukee, Wisconsin) heeft die dag in plaats van de gebruikelijke tien man een bemanning van elf, waaronder de aanvalsleider, majoor Ralph' V. Hansel. Er zijn drie overlevenden: kapt. Warren, kapt. Lifson, en techn. sergt. E. Phillips, de ragkoepelschutter.
Een gedeelte van het wrak met de karakteristieke staartvin komt op het Wad bij Oudeschip terecht. Het toestel behoort tot de 94ste Bomb. Group die op de basis Bury St. Edmonds in Noriolk is gestationeerd.
Het is Fort, Fngbt Officer Francis R. ('Budd').. Gera W. Hit. Gerald die, in 1968 getrouwd, 3 kinderen en een burgerbetrekking, heeft vóór hij bij Harkstede neerstort het zwaar aangevallen toestel naar zee proberen te krijgen. Als dat niet meer kan lukken heeft hij de bemanning bevolen te springen. Het lam geschoten vliegtuig staat op het punt te exploderen, enkele bemanningsleden hebben flakwonden. Een fort van de 385ste Bomb Group komt exploderend neer bij Zuurdijk: twee bemanningsleden komen om, de anderen worden door de Duitsers gevangen genomen met uitzondering van één: tweede piloot John Rkhard Ward. Ward houdt zich verscholen tot de avond en klopt dan aan bij Cornelis Brinkhuizen, sluiswachter van het pompstation 'Electra' bij Oldehove. Hij overnacht bij Brinkhuizen, die de volgende dag merkt dat hij niet de enige is, die weet dat bij hem een Amerikaan logeert. Hij durft het risico niet te nemen en is genoodzaakt de man aan te geven. Brinkhuizen vertelt dat het hem aan het hart gaat. "Het is zo'n nette vent". De heer Brinkhuizen moet er op het Scholtenshuis in Groningen rekenschap van afleggen, dat hij de Amerikaan verborgen heeft gehouden. Een SD'er snauwt hem toe: "Dit kost u uw hoofd". Met het voorwendsel, dat zijn telefoonverbinding die nacht is verbroken en de NSB, marechaussee S. die zijn smoesje bevestigt, heeft Brinkhuizen het te danken, dat de bedreiging niet wordt uitgevoerd[1].
Omstreeks één uur in de middag komen drie Duitse jagers ten westen van de stad Groningen neer. Eén, een tweemotorige Messerschmitt 110, wordt door een Amerikaanse jager ergens boven Noordwest-Groningen getroffen. Het toestel komt omlaag met treffers in de motoren, die een vreemd, ratelend geluid maken, alsof een boerenwagen over een weg met kinderkopjes rijdt. De heer H. Dorenbos, de smid van Lettelbert, ziet hoe het gebeurt. Volgens hem is de piloot van plan de vleugellamme vogel op het vliegveld Eelde, destijds een Luftwaffe basis, aan de grond te zetten. Klaarblijkelijk verandert hij van gedachte als hij het meer voor zich ziet liggen en besluit hij in een weiland vlak voor het meer een noodlanding te maken. Met gebogen propellers komt het vliegtuig halverwege het dorp en het meer tot staan. Bijna slaat het over de kop als zijn neus een oneffenheid in het land raakt. Zonder twijfel tot de grote opluchting van de piloot zakt het toestel evenwel op zijn buik terug. De schutter is er tevoren uitgesprongen en landt met zijn parachute in een vlierbosje. Een tweede Duitse vliegtuig, zeer waarschijnlijk een Me109, duikt huilend in een stuk bouwland bij Niebert, waarin hij een krater 'zo groot als een kamer' achter zich laat. De piloot weet het toestel met zijn parachute te verlaten en bereikt veilig, zij het gewond, moeder aarde ten noorden van Marum. Hij wordt door de plaatselijke arts behandeld.
Video: Het Gronings verzet, 1940-1945.
Vergeet niet het geluid aan te zetten. Tijd: 46:21 minuten.
Klik op [ ] om de video beeldvullend te maken.
Bommenwerper boven Harkstede
De heer Klaas Bos, later onderwijzer in Hoogezand, maar een Harksteder van geboorte, vertelt:
"De bommenwerper was even tevoren al boven Harkstede, geweest en we konden zien dat hij brandde. Een deel van de bemanning dreef hoog in de lucht boven ons. Toen het vliegtuig voor de tweede keer boven ons dorp verscheen stortte het met een verschrikkelijk lawaai neer. Terwijl de stukken van het vliegtuig ons om de oren vlogen, was ik reeds op weg naar de enige man die ik uit het vliegtuig had zien springen, de 'Captain', die tot het laatste ogenblik aan boord was gebleven, vermoedelijk om de gehele bemanning te laten springen. Ik was de tweede man die de plaats bereikte waar de piloot was neergekomen. De eerste was een bakkersknecht. De Amerikaan had zijn parachute in een sloot gegooid die bedekt was met een laagje ijs, en zei:
"Where can we talk?". Ongelukkigerwijs was er niet veel kans een eventuele ontvluchting te bespreken, omdat te veel mensen zich naar de plaats spoedden, wat een poging de man te laten verdwijnen buitengewoon gevaarlijk maakte".
De piloot wordt naar het huis van de fam. F. Heikens gebracht, die een boerderijtje aan de hoofdweg bewoont. Hier kan hij weer wat op verhaal komen van de doorstane beproeving en krijgt hij iets te drinken en te eten. De Heikensen merken al gauw dat hij geen brok door de keel kan krijgen, te zeer geschokt als hij nog is. Steeds vraagt hij om water. Mevrouw Heikens herinnert zich het voorval nog goed:
"De man, vrij stevig gebouwd en voornaam, van voorkomen, was vermoedelijk een officier en naar schatting 25 jaar oud. Onder zijn beigekleurige buitenoverall droeg hij een prachtige met bont gevoerde korenblauwe binnen overall (dit herinner ik me nog heel goed, want een vrouw heeft oog voor zulke dingen) en heel wat goud, een gouden polshorloge, gouden armband en gouden ringen".
Dan arriveert de plaatselijke arts, dokter J. Berg, en heeft een kort gesprek met de Amerikaan. Hij vraagt hem zijn naam op te schrijven, met de bedoeling deze aan de ondergrondse door te geven. Ongelukkig genoeg kan dit stukje papier niet terug worden teruggevonden en aangenomen moet worden dat het tijdens de latere arrestatie van de vlieger zoek is geraakt.
Flight Officer Francis R. Gerald (achterste rij, tweede van links) met zijn bemanning. Allen kunnen het vege lijf redden. De staartschutter, Sergt. Coolidge Howlett (voorste rij, derde van links) wordt door het vuur van de Messerschmits in beide benen getroffen. De foto is genomen in november 1943 in Wallawalla, Washington, USA, als de bemanning juist zijn gevechtsopleiding heeft voltooid.
Een SS arrestatie
Er gaan geruchten dat leden van 'n Knokploeg uit Groningen, in buitgemaakte Duitse uniformen gekleed, met een auto zijn aangekomen om te trachten de Amerikaanse vlieger onder de neus van de Duitsers weg te kapen. Hun plannen zouden zijn verijdeld door de tè enthousiaste bevolking, die zich in grote getale heeft verzameld en het gevolg is dat een Nederlandse SS-er uit Westerbroek hen voor is en hem arresteert. De heer W. Kruise, die dan politieman in de gemeente Slochteren is geweest, geeft mij een gedetailleerd verslag in antwoord op mijn verzoek om nadere informatie over dit punt. Alvorens zich te begeven naar de plaats waar het vliegtuig is neergestort, rapporteert hij wat hij heeft gezien per telefoon aan het hoofdkwartier van de politiegroep. "Dit hield in", vertelt hij, "dat de twee leden van deze groep, die uitstekend ondergronds werk verrichten tegelijkertijd op de hoogte waren en wellicht maatregelen konden nemen voor een eventuele hulp aan de vlieger." De heer Kruise bericht verder dat vier mannen en enige vrouwen die deel uitmaken van een verzetsgroep onder de menigte zijn geweest met burgerkleren voor de vlieger en dat een auto met de twee loyale politieagenten uit Slochteren in de nabijheid is geweest, gereed om meteen in actie te komen, wanneer een gelegenheid om de vlieger te helpen zich zal voordoen. Er is echter geen enkele kans: "Toen ik de piloot zag, was hij reeds in Duitse handen".
Verboden te kijken
De Amerikaan kan dus niet worden geholpen en wordt, met enkele van zijn bemanningsleden die inmiddels in een Duitse auto zijn gearriveerd, gevangen genomen. Ze worden naar Groningen gebracht, waarschijnlijk naar de Rabenhaupt-kazerne, ten zuiden van de stad. Ik herinner me daar een aantal in lichtbruine vliegeroveralls geklede mannen te hebben gezien. Als ik stop om door de spijlen van het zware ijzeren hek te kijken naar de mannen die uit dat voor ons zo mysterieuze vliegtuig zijn gekropen, wordt ik ruw door een brullende Duitse schildwacht weggejaagd. Het is zelfs verboden naar een Amerikaan te kijken. Volgens zeggen zijn twee bemanningsleden van dit vliegtuig bij Bedum aan de grond gekomen en tenminste één te Oosterhogebrug. Twee andere parachutisten dalen bij Middelbert; één van hen wordt gearresteerd door de plaatselijke veldwachter die daarover na de oorlog nog een paar vragen heeft te beantwoorden. Nog een andere vlieger komt bij Kropswolde onder Hoogezand neer en wordt onmiddellijk door de Duitsers gevangen genomen. In Kropswolde brandt eveneens een tweetal door brandbommen getroffen boerderijen af[2].
Formatie van B-17's (Boeing).
Einde 1943 doet de Boeing B17 G zijn intrede op het Europese strijdtoneel. In tegenstelling tot het type B17F is de B17G uitgerust met een zogenaamde 'kinkoepel' om aan de nieuwe Duitse aanvalstactiek, namelijk frontaal uit de hoogte, het hoofd Ie kunnen bieden[3].
Rennen voor je leven
Het neerstorten van zo'n groot vliegtuig boven een klein dorp als Harkstede maakt diepe indruk. Vooral door het heldere weer is de crash tot in de wijde omgeving waarneembaar. Ooggetuige Ton van Dijken vertelt in dezelfde documentaire dat het dorp op het nippertje aan een ramp is ontsnapt. Dankzij het afknappen van de vleugel krijgt het vliegtuig een andere wending, en belandt het net buiten het dorp. Samen met onder andere dorpsgenoot Jan Zuur rent Van Dijken op het vliegtuig af om te zien of ze de inzittenden nog kunnen redden, maar dit blijkt een gevaarlijke onderneming. Jan Zuur herinnert het zich nog goed: Van Dijken en hij rennen er met z'n tweeën op af. De grond is bevroren en dat loopt niet zo mooi. Ze komen aan bij het vliegtuig, maar kunnen daar niet blijven staan. Van alle kanten beginnen de kogels rond te vliegen en als ze teruggaan, want de Duitsers komen eraan. Ze moeten maken dat we weg komen. Dat hebben we dan ook gedaan. De Duitsers hebben ze niet.
De redders
Gelukkig zijn een vijftienjarig meisje en haar moeder net op tijd om de jonge Amerikaan te redden. Zij dragen hem naar hun huis en bieden hem melk en koek aan. Het lukt de man niet de melk op te drinken omdat hij zijn handen niet goed kan gebruiken. Hij schaamt zich ervoor maar et lukt niet. Even later duiken de Duitsers echter alsnog op en nemen hem mee. Hij overleeft de oorlog. Aan het eind van de jaren zeventig heeft de Amerikaan nog geprobeerd om zijn redders in nood van destijds op te zoeken om ze te bedanken, maar helaas zonder resultaat. Ze worden niet gevonden.
De brokstukken
Nog jaren na het neerstorten van het vliegtuig vinden boeren uit de omgeving bij het ploegen metalen onderdelen. Chris Scholtens bewaart in zijn Museum '40-'45 in Kolham verschillende brokstukken, zoals een remblok van één van de grotere wielen van het toestel. Ook een propeller is bewaard gebleven: een is topstuk in het museum. Deze wordt op de dag van de crash gevonden. De vinder heeft 'm in de sloot gegooid en hem na de oorlog weer opgezocht. De propeller komt terecht bij de plaatselijke huisarts. Diens zoon heeft hem tientallen jaren bewaard. Uiteindelijk schenkt hij hem aan het museum, iets waar men uitermate verrast en blij mee is.
Een Whitley stort neer
In de nacht van 7 op 8 april 1941 neemt de Whitley deel aan een bombardement op Emden. Op de terugweg schiet boven Midden-Groningen een Duitse jager het toestel in brand, waarna het in de lucht explodeert. Brokstukken komen overal terecht. Zo belandt bijvoorbeeld het staartstuk op de Woortmansdijk in Westerbroek en een deel van de romp in Waterhuizen. Slechts één van de vijf bemanningsleden overleeft de vlucht. Dat is radiotelegrafist sergeant Arthur Ronald Nlason. Hij komt neer bij de scheepswerf van de Gebroeders Van Diepen aan het Winschoterdiep in Westerbroek.
Het wapen van de Royal Canadian Airforce op de vijf graven te Kropswolde. Foto: Jur ©Kuipers.
Een Lancaster boven Kropswolde
Op 20 februari 1944 voeren de geallieerden een aanval uit op Leipzig. Op de terugweg valt een Duitse nachtjager een groot aantal Lancaster B2 D.S.788 bommenwerpers aan. Een daarvan explodeert in de lucht boven Midden-Groningen. De brokstukken liggen over een groot gebied verspreid. Zo ook bij een boerderij aan de Woldweg en de benzinetank bij een bakkerij annex café. Van de zevenkoppige bemanning overleven alleen bommenrichter Flying officer George Walker Reynolds en werktuigkundige sergeant Frank William Charles Robertson de vlucht. Piloot J.J. Astles, piloot K.H. Bennett, piloot K. Smith, sergeant K.W. Tindall en officier J.A. Frampton liggen begraven bij de kerk in Kropswolde.
Piloot J.J. Astles, piloot K.H. Bennett, piloot K. Smith, sergeant K.W. Tindall en officier J.A. Frampton liggen begraven bij de kerk in Kropswolde. Foto: ©Jur Kuipers.
De Hawler Tempest
Op 2 oktober 1944 sneuvelt Squadron Leader Joseph Berry DFC en 2 Bars bij Kibbelgaarn achter Meeden. Berry is met twee andere vliegers in zijn Hawker Tempest op weg om een Duits vliegveld bij Bad Zwischenahn aan te vallen. Op een hoogte van slechts vijftien meter passeren ze de Nederlandse kust. Rond 6.50 uur komen ze over de Duitse radarpost Gazelle bij Veendam. Daar opent een enkele mitrailleur het vuur en treft het toestel. Berry trekt het toestel nog op tot een hoogte van 150 meter, maar kan er niet meer uit springen en stort neer. Hij ligt begraven op de openbare begraafplaats in Scheemda. Joseph Berry is een vlieger die naast een aantal overwinningen op andere vliegtuigen in totaal 61 V-1 vliegende bommen neerhaalt. Hij is vaak en hoog gedecoreerd onder andere met de Africa Star, de Italy Star en het Distinguished Flying Cross.
De Pieter Venemakade in Kiel Windeweer
Als je in Kiel-Windeweer woont heb je grote kans om aan een straat te wonen die naar een verzetsheld is genoemd. Aan de ene kant van het Kieldiep ligt de Dorpsstraat, en aan de andere kant loopt de Pieter Venemakade. Hier heeft ten tijde van de Tweede Wereldoorlog Pieter Venema gewoond, aan wat in die tijd de Dorpskade wordt genoemd. Pieteriskleermaker, gereformeerd en verspreidt 'Trouw'. Hij geeft onderdak aan drie onderduikers: de gebroeders Van Alteren en H. Wichers. Uiteindelijk worden ze echter verraden, maar de precieze toedracht van deze gebeurtenis is tot heden nog altijd onduidelijk gebleven. Op een gure winterdag, 20 januari 1945, terwijl een fijne sneeuwstorm over de veenkoloniale vlakten bij Kiel-Windeweer jaagt, worden Pieter Venema en zijn onderduikers opgepakt. Ze worden alle vier gefusilleerd in Hoogezand. Op de begraafplaats in Kiel-Windeweer staat zijn graf. Pieter Venema is postuum onderscheiden met het Verzetsherdenkingskruis.
Het graf van Pieter Venema in Kiel-Windeweer. Pieter wordt geboren op 13 juni 1906 en is in het verzet overleden op 20 januari 1945. Rechts va zijn graf ligt zijn vrouw Maria Venema-Trip begraven, geboren 3 mei 1901 en overleden 14 februari 1991. Op haar graf staat aangegeven dat zij de echtgenote is van Pieter met de aantekening 'echtgenote van Pieter Venema, gesneuveld op 20 januari 1945. Postuum onderscheiden met het verzetsherdenkingskruis. Welzalig Hij Wiens Zonden Zijn Vergeven'. Foto: ©Jur Kuipers.
Noten:
1 A.A. Jansen , Nieuwsblad van het Noorden, 20 juni 1968.
2 A.A. Jansen, Nieuwsblad van het Noorden, 31 mei 1968.
3 A.A. Jansen . Nieuwsblad van het Noorden, 1 juni 1968 .
Bronnen:
-
Jessica Bosma, Plekken van herinnering. Ontdek waar de verhalen uit de Tweede Wereldoorlog in Midden Groningen zich hebben afgespeeld, 2022.
- Nieuwsblad van het Noorden
- M.m.v. Jur Kuipers
